مسجد دارالإحساندارالإحسان، مسجدجامع و مدرسه‌ای از دورۀ قاجاریه در سنندج می‌باشد. ۱ - مکان فعلی و زمان ساخت مسجد دارالإحساناین مسجد که بر روی صفه‌ای سنگی و در بافت تاریخی شهر ساخته شده است، امروزه در چهارراه شهدا قرار دارد. وجه تسمیۀ آن در منابع ذکر نشده است. طبق قصاید کتیبه‌های ایوان شرقی و جنوبی آن، بنای این مسجد در ۱۲۲۷، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ، به دستور امان‌الله خان اردلان، والی کردستان ، آغاز شده و در ۱۲۲۸ پایان پذیرفته است. [۱]
محمد مردوخ کردستانی، تاریخ مردوخ، ج۲، ص ۵۸.
[۲]
محمد مردوخ کردستانی، تاریخ مردوخ، ج۲، ص۱۴۹.
۲ - هزینه‌های ساخت مسجد دارالإحسانهزینههای این مسجد ـ مدرسه از عایدات قریه اخلیجان/ آخلچیان و باغ و دباغخانه‌ای در سنندج ، که امان‌الله‌خان آنها را وقف نموده بود، تأمین می‌شد. [۳]
محمد مردوخ کردستانی، تاریخ مردوخ، با مقدمه تصحیح و تحشیه محمد رئوف توکلی، ص۳۳، تهران ۱۳۶۴.
[۴]
«وقفنامۀ مسجد دارالاحسان سنندج»، میراث جاویدان، سال سوم، تابستان ۱۳۷۴، شماره دوم، ص ۱۱۷ـ۱۱۹.
۳ - دارالإحسان، مسجد جامع و مکانی برای تعلیم و تربیتدر زمان حکومت امان‌الله خان (۱۲۱۴ـ۱۲۴۰)، عالمان بسیاری در مدرسۀ مسجد دارالاحسان به تعلیم و تربیت اشتغال داشتند. [۵]
محمد مردوخ کردستانی، تاریخ مردوخ، با مقدمه تصحیح و تحشیه محمد رئوف توکلی، ص۳۳، تهران ۱۳۶۴.
در این مسجد، نماز جمعه طبق مذهب شافعی برپا می‌گردید. [۶]
محمد مردوخ کردستانی، تاریخ مردوخ، با مقدمه تصحیح و تحشیه محمد رئوف توکلی، ص۳۳، تهران ۱۳۶۴.
هم‌اکنون نیز مسجدجامع سنندج است. ۴ - نقشه دارالإحسان و معماران آندارالاحسان را معماران و کاشی‌کاران و دیگر هنرمندان اصفهانی ساخته‌اند. این بنا چندین بار تعمیر شده و اخیراً به شمارۀ ۳۷۵ به ثبت تاریخی رسیده است، [۷]
محمد مردوخ کردستانی، تاریخ مردوخ، ج ۲، ص ۶۲.
[۸]
«امان‌الله خان اردلان و مسجد دارالاحسان»، وحید، سال هشتم، بهمن ۱۳۴۹، شماره ۲، مسلسل ۸۶، ص ۲۴۵ـ۲۴۶.
[۹]
«امان‌الله خان اردلان و مسجد دارالاحسان»، وحید، سال هشتم، بهمن ۱۳۴۹، شماره ۲، مسلسل ۸۶، ص ۲۴۸.
[۱۰]
کاظم ملازاده، مسجد دارالاحسان (سنندج)، مساجد تاریخی، ویرایش ادبی محمدمهدی عقابی،ص۱۹۵، تهران ۱۳۷۸.
[۱۱]
میراث جاویدان، سال سوم، تابستان ۱۳۷۴، شماره دوم.
[۱۲]
مساجد تاریخی، ویرایش ادبی محمدمهدی عقابی، ص ۱۹۵، تهران ۱۳۷۸.
نقشۀ مسجد به شکل تقریبی مستطیل بزرگی است و ورودی آن در ضلع جنوبی قرار دارد. این ورودی، ایوان کوچکی است که در هر یک از طرفین آن یک سکوی سنگی قرار دارد. در جانب راست آن، کتیبه‌ای با مضمون ممنوعیت قمار به فرمان مظفرالدین شاه تعبیه گردیده است. در بخش فوقانی ایوان نیز کتیبه‌ای در توصیف مسجد و امان‌الله خان قرار دارد. پس از این ایوان، هشتی با گنبد کوچکی بر فراز آن واقع شده که در ساقۀ آن، کتیبه‌ای کاشی‌کاری قرار دارد حاکی از اینکه در حدود ۱۳۵۵ حسن میناچی، استاد کاشی‌کاری، آن را مرمت نموده است. در امتداد هشتی، ایوان کوچک دیگری مشرف به صحن مسجد وجود دارد. صحن مستطیل شکل مسجد آجرفرش است و حوض مستطیل بزرگی، که از هشت تخته سنگ ساخته شده است، در میان آن قرار دارد. آب این حوض از قنات سرنوی، در پنج کیلومتری سنندج، تأمین می‌شود. این حوض بر روی صفۀ سنگی با ابعاد تقریبی ۱۲ در ۶ متر قرار دارد و محل مناسبی برای اقامۀ نماز صبح و مغرب و عشاء در تابستان است. پنج حجره در ضلع شمالی، چهار حجره در ضلع شرقی و سه حجره در ضلع جنوبی صحن قرار گرفته است. در نمای دو حجرۀ شمالی، سه حجرۀ شرقی و دو حجرۀ جنوبی ایوانهای کوچکی با سطوح کاشی‌کاری شده دیده می‌شود. حجره‌ای که در تقاطع اضلاع شمالی و شرقی قرار دارد، وسیع‌تر است و احتمالاً تالار اجتماعات طلاب بوده است. این مدرسه امروزه در کنار مسجد به صورت واحدی متروک باقی مانده است. مدخل اصلی شبستان در ضلعِ شرقی صحن، ایوان بزرگی است که ارتفاع آن چهارده متر می‌باشد استحکام بیشتر این ایوان به‌سبب آن است که یک منار قطور در هر طرف آن قرار گرفته است. علاوه بر کاشی‌کاریهای سطح ایوان و آجرهای لعاب‌دار برای تزیین طاق آن، طاق‌نماهای دو طرف ایوان، زیبایی آن را مضاعف می‌کند. کتیبه‌ای کاشی‌کاری در نمای روبه‌روی ایوان قراردارد که مشتمل است بر قصیدۀ خرّم کردستانی با ذکر ماده تاریخ آغاز بنا در مصرعهای اول و مادّه تاریخ انجام بنا در مصرعهای دوم. درِ ورود به شبستان ، به نسبت ارتفاع ایوان، کوچک به نظر می‌رسد. این شبستان ۲۴ ستون دارد که پنج فرش‌انداز عمود بر دیوار قبله و هفت فرش‌اندازِ موازی با دیوار قبله را تشکیل می‌دهند. بدین‌ترتیب، ۳۵ محوطۀ مربع شکل پدید می‌آید که با ۳۵ گنبد کوچک پوشیده شده‌اند. ستونهای سنگی، بدنۀ مارپیچ و پایۀ هشت ضلعی دارند. محراب در ضلع جنوبی قرار گرفته و از بالای آن کتیبه‌ای کاشی‌کاری، حاوی یک جزء قرآن ، به شکل نواری تمام دیوارهای جانبی شبستان را دربرگرفته است. نور شبستان با هفت پنجره در دیوار غربی تأمین می‌شود. در مغرب محراب، پلکانی هست که به خارجِ بنا راه دارد و در مشرق محراب، معبری هست که به ایوانی در جنوب شبستان می‌رسد. این ایوان با ارتفاعی در حدود ۵ر۱ متر از سطح معبر عمومی احداث شده و تمام نما و سطح آن کاشی‌کاری شده و از همین‌رو، یکی از عناصر زیبای این مسجد است. از ویژگیهای دیگر ایوان، وجود یک ردیف طاق‌نما در طرفین آن است. در ازارۀ ایوان، کتیبۀ مرمرینی نصب شده که دربردارندۀ قصیدۀ ناطق اصفهانی و مادّه تاریخ ساخت بناست. امان‌الله خان ایوانهایی به مشرق و جنوب مسجد اضافه نمود. ظاهراً ایوان جنوبی به منظور الحاق مدرسۀ دیگری به این بنا ساخته شده است. در جنوب‌شرقی مسجد، فضاهای تدارکاتی و سرویسهای بهداشتی واقع شده‌اند. ۵ - اهمیت هنری مسجد دارالإحساناهمیت این بنا در تلاش هنرمندانه‌ای است که در ترکیب تزیینات کاشی‌کاری با آجرکاری و دیگر تزیینات و اغلب با استفاده از قرینه‌سازی، انجام گردیده است. مهم‌ترین عنصر تزیینی این بنا، کاشی‌کاری است، شامل کاشیهایی با لعاب چند رنگ و نیز کاشیهای معرق برای تزیین منار؛ لیکن کاشیهایی که در دوره‌های بعد، به هنگام مرمت، به کار رفته، از نوع معقلّی‌اند. تزیینات آجرکاری نیز با آجرهای قالبی بدون لعاب، آجرهای لعاب‌دار، ترکیب آجرهای لعاب‌دار و بی‌لعاب و ترکیب آجرهای لعاب‌دار با تزیینات کاشی است و نقوشِ گوناگونی همچون چلیپایی، طرح لوزی، کنگره‌ای و خطوط معقلی دارد. در ساخت کتیبه‌های سنگی ورودی ایوان شرقی، ستونهای شبستان و ازاره‌های جنوبی، از حجاری استفاده شده است. تزیینات گچ‌بری اطراف کتیبه‌های سنگی و محراب، همچنین گره‌کاری، که زینت‌بخش تمام پنجره‌های حجره‌هاست، نیز در این مسجد درخور توجه است. ۶ - ثبت دو سوم آیات قرآن بر کتیبه‌های مسجد دارالإحساناز دیگر ویژگیهای این مسجد، ثبت دو سوم آیات قرآن و نیز ۱۵۰ بیت قصیده در کتیبه‌های آن است که با خط نسخ و نستعلیق به قلم شیخ‌حسن، فرزند عبدالمؤمن ثانی، کتابت شده است. [۱۳]
محمد مردوخ کردستانی، تاریخ مردوخ، ج ۲، ص ۵۸.
۷ - فهرست منابع(۱) علاوه بر تحقیقات میدانی مؤلف، سیف‌الدین اردلان، «امان‌اللّه‌خان اردلان و مسجد دارالاحسان»، وحید، سال هشتم، بهمن ۱۳۴۹، شماره ۲، مسلسل ۸۶. (۲) شکراللّه سنندجی، تحفۀ ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، مقابله و تصحیح از حشمت‌اللّه حبیبی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۳) محمد مردوخ کردستانی، تاریخ مردوخ. (۴) کاظم ملازاده، مسجد دارالاحسان (سنندج)، مساجد تاریخی، ویرایش ادبی محمدمهدی عقابی، تهران ۱۳۷۸. (۵) «وقفنامۀ مسجد دارالاحسان سنندج»، میراث جاویدان، سال سوم، تابستان ۱۳۷۴، شماره دوم. (۶) علی‌اکبر وقایع‌نگار کردستانی، حدیقۀ ناصریه در جغرافیا و تاریخ کردستان، با مقدمه تصحیح و تحشیه محمد رئوف توکلی، تهران ۱۳۶۴. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « مسجد دارالإحسان »، شماره۵۰۶۹. |